Tot 1900 was de bebouwde kom van Rijswijk nog zeer klein. Alleen de oude dorpskern rond de kerk had noemenswaardige bebouwing. Buurgemeente Den Haag was in deze tijd al flink gegroeid en breidde zich gestaag verder uit in alle richtingen, zo ook richting Rijswijk. Om de groei van Den Haag te faciliteren was in 1900 al een grenswijziging doorgevoerd. Niet langer was de Molensloot de grens tussen Den Haag en Rijswijk, maar de 800 meter dichterbij gelegen Broeksloot.

In dit door Den Haag verworven gebied werden later Laakkwartier en Spoorwijk gebouwd.
Met de inwerkingtreding van de Woningwet in 1901 werd het voor elke Nederlandse gemeente verplicht om een uitbreidingsplan te maken. Rijswijk trok hiervoor de vermaarde architect Johannes Mutters aan. Hij tekende voor een som van 500 gulden een nieuwe stad uit tussen het spoor en Haagse Trekvliet. Voor deze uitbreiding zou de groene landgoederenzone vrijwel geheel worden opgeofferd. De keuze om juist dit gebied te bebouwen was wel verklaarbaar. Omdat de nieuwe gemeentegrens pal langs de landgoederenzone lag en men vreesde voor verdere landjepik was dit bij uitstek de plek om een bufferzone aan te leggen. Ook was de zandgrond erg geschikt om op te bouwen, in tegenstelling tot de nattere veengronden ten zuiden van het gebied. De historische kern zou worden gehandhaafd, al werd het wel volledig ingekapseld door de nieuwe stad.

Tuinstad
Mutters' uitbreidingsplan was gebaseerd op het destijds populaire tuinstadgedachte. Dit was een uit Engeland afkomstig idee over stedenbouw waarin de voordelen van de stad en platteland samengesmeed werden in één plan. De tuinstad was ontstaan als reactie op de overvolle en smerige steden die waren ontstaan tijdens de industrialisatie. Een tuinstad is ruimer van opzet, bevat veel groen en heeft vaak een wat kronkelig stratenpatroon. Hiermee wilde men een beschut en romantisch beeld scheppen, zodat bewoners tot rust konden komen van het jachtige bestaan in de fabrieken. Volgens het oorspronkelijke idee zou een tuinstad als volledig nieuwe stad op enige afstand van een centrale stad worden aangelegd, ver weg van de industrie. Dit is in Nederland niet toegepast. De tuinstadgedachte kwam alleen ten uitvoer in uitbreidingswijken zoals in Rijswijk.

Hoe romantisch het beeld van Mutters' uitbreidingsplan ook was, het was opvallend hoe weinig Mutters rekening hield met historische structuren in het landschap. Alle bestaande landgoederen, watergangen en straten werden uitgewist, zodat een volledig nieuwe realiteit kon worden gerealiseerd. Alleen de oude kern, de Naald van Rijswijk en het omliggende stukje bos zouden worden gehandhaafd. Dit bos zou in de nieuwe stad fungeren als groen hart. Opmerkelijk was ook de aansluiting van het plan op de gemeente Den Haag. De nog niet bestaande straten over de gemeentegrens zouden kort na de presentatie van Mutters' plan in 1906 worden overgenomen in Berlages plan voor het Haagse Laakkwartier. Het groen dat Mutters intekende als bufferzone met Den Haag (op Haags gemeentegrond) werd door Berlage wel bebouwd.


                                                                      De Leeuwendaallaan geeft een inkijkje in de stad van Mutters

Uitvoering
Van het uitbreidingsplan van Mutters wordt uiteindelijk maar een klein deel gerealiseerd. Alleen Leeuwendaal en Bomenbuurt zijn vrijwel geheel tot stand gekomen volgens de oorspronkelijke ideeën. Daarna trad al snel de versobering op, dat mede werd ingegeven door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Nieuwe straten werden niet langer met een afbuiging aangelegd, maar rechttoe rechtaan. Daarbij werden nieuwe woningen dichter op elkaar gebouwd in gesloten bouwblokken en werd de architectuur zakelijker. De beoogde romantiek verdween dus al snel uit beeld. Toch had de versobering één groot voordeel. De bebouwing van de landgoederenzone verdween namelijk geheel uit het beeld. In 1929 viel officieel het doek voor het uitbreidingsplan van Mutters, waarna Van der Kloot Meijburg startte met een nieuw uitbreidingsplan voor Rijswijk.

Bekijk het plan op: https://www.urbanplan.nl/map/mutters1906/index.html

Redactie en foto's: Maarten Reiling